Cholera – epidemia u boku carskich żołnierzy

Iwan Dybicz -rosyjski dowódca, który padł ofiarą cholery źródło: domena publiczna 

Stan pandemii nie jest niczym nowym. W przeszłości zarazy o wielkiej skali wybuchały znacznie częściej i zbierały większe żniwo. Wynikało to z wielu przyczyn – ludność była gorzej odżywiona, opieka medyczna stała na niższym poziomie, warunki sanitarne pozostawały wiele do życzenia. Ten ostatni czynnik miał olbrzymie znaczenie podczas rozprzestrzeniania się cholery. Dziś choroba ta kojarzy się głównie z krajami Trzeciego Świata, ale był czas, kiedy siała spustoszenie w Europie. Jej pandemia wybuchła prawie w tym samym czasie co powstanie listopadowe.

Cholera – choroba w brudnej wodzie

Cholera powodowana jest przez bakterie przecinkowca cholery. Nazwa pochodzi od kształtu tego drobnoustroju. Jest to choroba zakaźna przewodu pokarmowego, która objawia się wodnistą, intensywną biegunką oraz wymiotami. Skutkuje to skrajnym odwodnieniem, a w rezultacie osłabieniem organizmu. Pojawia się zmarszczenie skóry i wyostrzenie rysów twarzy, a także bóle mięśni. Oprócz tego charakterystycznym objawem jest tak zwany „vox cholerica”, czyli chorobowa zmiana barwy głosu. Nieleczona cholera może oznaczać śmierć. Według niektórych danych umieralność w takich przypadkach miałaby wynosić między 30, a 50%  zarażonych. Przenoszenie bakterii ją wywołujących odbywa się poprzez wodę zanieczyszczoną  ludzkimi odchodami, którą spożyła osoba zarażona. Do zachorowania może też dojść przez kontakt z brudną żywnością. W związku z tym główną przyczyną zakażeń jest niski poziom standardów sanitarnych. Nie może więc dziwić, że na przestrzeni wieków cholera pustoszyła szczególnie gęsto zaludnione obszary, gdzie woda pitna była regularnie zanieczyszczana ściekami, a odchody ludzkie często wręcz płynęły ulicami.

Zmiana wyglądu ofiary cholery źródło: domena publiczna 

Epidemia w latach 1830-1838

Przez wieki cholera szerzyła się w Indiach, szczególnie w dolinie i delcie Gangesu. Jednak w XIX wieku zaczęła się stopniowo rozszerzać, by w 1830 r. dotrzeć na teren Europy. Trzeba przy tym pamiętać, że w tamtym czasie nasz kontynent znajdował się w trakcie znaczącego wzrostu liczby ludności, spowodowanego przemianami gospodarczymi i społecznymi. Wzrastała liczba ludności miast i gęstość zaludnienia, a jednocześnie poziom standardów sanitarnych pozostawiał wiele do życzenia. Rosnące miasta nie tworzyły nowoczesnych systemów kanalizacyjnych. Nieczystości spływały w ulicznych rynsztokach. Stan wody pitnej  pozostawiał zatem wiele do życzenia, a o zanieczyszczenie jej odchodami było nader łatwo. Niski był również poziom higieny osobistej. Dopiero w latach czterdziestych tego wieku niemiecko-węgierski lekarz Ignaz Semmelweis, na przykładzie gorączki połogowej, udowodnił znaczenie mycia rąk i ogólnej higieny w walce z chorobami, ale jego odkrycia zostały masowo skrytykowane przez środowisko ówczesnych lekarzy. Zresztą ogólnie wiedza medyczna w tamtych czasach pozostawiała wiele do życzenia. Przyczyna cholery została rozpoznana dopiero w 1883 roku dzięki badaniom Roberta Kocha – wcześniej lekarze działali w tej sprawie po omacku. Jak pisał w listopadzie 1830 roku obserwujący chorobę Michał Kaczkowski „Bliższa przyczyna cholery nie jest jeszcze dotąd poznana. (…) Wszakże zważając bieg jej szybki, główniejsze symptomata, rozbiór ciał anatomiczny (…) zdaje się, iż zależy na pewnym stanie zapalnym błony wewnętrznej żołądka i kiszek ze szczególniejszą drażliwością całego systematu nerwowego, mianowicie zaś nerwów z kolumny pacierzowej wychodzących”. Autor zalecał jako środek leczenia opium. Z kolei w przygotowanej przez działającą w Królestwie Polskim rządową Radę Lekarską „Wiadomości o cholerze” z 1831 roku czytamy, że „nie można (…) przyjąć, iż główną przyczyną choroby jest zapalenie kiszek (…) równie nie jest chorobą czysto nerwową.(…) Zdaje się bardziej do prawdy podobne, iż chorobliwa zmiana krwi stanowi istotę tey choroby”. Do cenniejszych obserwacji autorów obydwu źródeł należy dostrzeżenie zależności między wilgocią, a rozwojem choroby, gdyż bakterie za nią odpowiedzialną wolą środowisko chłodne i mokre. Ale ogólnie rzecz ujmując ówcześni lekarze nie mieli pojęcia, jaka przyczyna powoduje zachorowanie i w konsekwencji śmierć wielu zarażonych. Tymczasem problem stawał się palący. W 1830 roku epidemia pojawiła się w Rosji i szybko została przeniesiona na ziemie polskie przez armię carską tłumiącą powstanie listopadowe. Okoliczności do szerzenia się cholery w warunkach przemarszów wojsk okazały się wyjątkowo korzystne. Standardy higieny w ówczesnych wojskach, zwłaszcza w marszu, były niskie. Choroby, których przyczyną rozszerzania się są niskie standardy sanitarne, rozwijały się więc w zastraszającym tempie. Ten sam fakt był przyczyną wysokiej umieralności żołnierzy po obu stronach w trakcie oblężeń fortec. Tym bardziej, że w trakcie tego rodzaju działań armie nie maszerowały, a więc wszystkie nieczystości i odchody znajdowały się w obozie. W okresie powstania listopadowego dla polskich wojsk cholera okazała się niechcianym sojusznikiem. Wiosną 1831 roku choroba szybko się rozprzestrzeniała wśród carskich żołnierzy i osłabiała gotowość bojową rosyjskiej armii. Dokładnie w tym okresie siły powstańcze osiągały największe sukcesy. Nie da się stwierdzić prostej zależności pomiędzy cholerą, a rosyjskimi porażkami, zwłaszcza, że były one w pierwszej kolejności owocem błędów wodza Rosjan – Iwana Dybicza – oraz polskiej ofensywy. Niemniej na pewno był to czynnik sprzyjający Polakom. Cholera szerzyła się nadal i wkrótce pojawiła się też po polskiej stronie. W czerwcu, po majowym zwycięstwie pod Ostrołęką, zmarł na nią Dybicz, a choroba zbierała żniwo w Królestwie Polskim, Galicji i w Wielkopolsce. Z biegiem lat przesuwała się na zachód, powodując śmierć tysięcy osób. Szczególnie dotkliwa okazała się na terenie Niemiec. Wśród ofiar zarazy znaleźli się wybitny teoretyk wojny Carl von Clausewitz i filozof Georg Hegel. Na ziemiach polskich najwięcej zmarłych zanotowano w zaborze austriackim, który był zresztą najuboższy, co z pewnością sprzyjało rozwojowi choroby. W Galicji miało umrzeć nawet 100 tysięcy osób, w Królestwie 50 tysięcy. Liczne ofiary zanotowano w Wielkopolsce i na Pomorzu, a zwłaszcza w Gdańsku. Przy czym trzeba brać pod uwagę, że zebrane wówczas dane nie były całkowicie dokładne. Dotyczy to zwłaszcza Królestwa Polskiego i Rosji, gdzie słabość administracji była dotkliwa także w tym zakresie (tym bardziej wobec trwającej wojny). Dla przykładu oficjalne dane dla Królestwa Polskiego nie przekraczają kilkunastu tysięcy zmarłych. Pandemia z różnym natężeniem trwała do 1838 roku. Prawie do końca XIX wieku zdarzały się kolejne nawroty choroby, niekiedy o dużej liczbie ofiar. Poważne rozmiary miała epidemia z połowy XIX wieku, której dodatkowo sprzyjało niedożywienie ludności w okresie zarazy ziemniaczanej. Prawdopodobnie w jej wyniku zmarł w Stambule Adam Mickiewicz (26 listopada 1855), choć podejrzewa się też inne przyczyny śmierci poety. Niewykluczone jest nawet otrucie.

Cholera pokonana?

Ostatnia duża epidemia cholery przetoczyła się przez Europę w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku. Potem, dzięki podniesieniu się standardów higieniczno-sanitarnych, odkrycia przez Kocha przyczyn choroby i rozwojowi medycyny, cholera została trwale wyparta z Europy i innych państw wysoko rozwiniętych. Jednak dane Światowej Organizacji Zdrowia nie pozostawiają złudzeń. Cholera dalej jest groźna, co roku zabijając wielu ludzi – głównie na najuboższych obszarach Azji i Afryki – a więc tam, gdzie trudno o utrzymanie odpowiedniego poziomu standardów sanitarnych. W Polsce choroba ta może się wydawać abstrakcyjna i odległa, ale jeszcze niecałe 200 lat temu zebrała na naszych ziemiach straszliwe żniwo.

Bakterie cholery źródło: domena publiczna 

Autor: Michał Górawski 

Bibliografia:

1.                  https://www.medonet.pl/choroby-od-a-do-z/choroby-zakazne,cholera--choroba----przyczyny--objawy--leczenie-i-profilaktyka,artykul,1579541.html [dostęp: 20 kwietnia 2020 r.]

2.                  https://www.granicenauki.pl/historia-mycia-rak-czyli-trudne-narodziny-antyseptyki-151490 [dostęp: 20 kwietnia 2020 r.]

3.                  https://zdrowie.radiozet.pl/Choroby/Choroby-zakazne/Cholera-nadal-grozna.-Jak-i-gdzie-mozna-sie-zarazic [dostęp: 21 kwietnia 2020 r.]

4.                  https://wielkahistoria.pl/epidemie-cholery-w-xix-wiecznej-polsce-zapomniana-choroba-zabila-setki-tysiecy-ludzi/ [dostęp: 21 kwietnia 2020 r.]

5.                  https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3940563 [dostęp: 21 kwietnia 2020 r.]

6.                  Kontny P. Cholera w Królestwie Polskiem w 1837-38 r. Lwów, 1935 r.

7.                  Wiadomość o cholerze podana przez Radę Ogólną Lekarską Królestwa, Warszawa, 1831 r.

8.                  Kaczkowski M. O poznawaniu, sposobach zapobieżenia i leczeniu choroby cholera morbus zwanej, Warszawa, 1830 r.

9.                  Palmirski W. O cholerze i walce z nią. Wykład popularny, Warszawa, 1905

10.              Chwalba A. Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa, 2009