Notatki z Historii : Polityka dynastyczna Jagiellonów

Jagiellonowie

Pierwsze próby

Za początek panowania dynastii Jagiellonów uznaje się objęcie w roku 1386 polskiego tronu przez Władysława Jagiełłę z litewskiego rodu Giedyminowiczów. Głównym problemem polityki zagranicznej nowego króla był konflikt z Zakonem Krzyżackim. Temat obsadzenia przedstawicieli jego rodziny na tronach ościennych państw pojawiał się sporadycznie. Po raz pierwszy szansa taka pojawiła się w kontekście wojen husyckich, jakie rozgorzały w Czechach w 1419 roku na skutek powstania przeciwko Zygmuntowi Luksemburgowi oskarżonemu przez powstańców o odpowiedzialność za śmierć na stosie Jana Husa – przywódcy husytów, ruchu religijnego postulującego głęboką reformę Kościoła – kilka lat wcześniej. Husyci, pragnący odsunąć od władzy króla czeskiego Wacława (brata Zygmunta), sondowali możliwość osadzenia na tronie Władysława Jagiełły, a gdy ten odmówił, wielkiego księcia Witolda, który przysłał nawet do Pragi Zygmunta Korybutowicza (bratanka Jagiełły) w charakterze swego pełnomocnika, mającego przeprowadzić stosowne działania polityczne. Sprawa spaliła na panewce wobec braku poparcia ze strony króla polskiego, niechęci świata katolickiego wobec uznanych za odstępców od świętej wiary husytów oraz błędów politycznych Korybutowicza. Wkrótce Zygmunt podjął samodzielną próbę przejęcia tronu praskiego, ale poniósł niepowodzenie z tych samych powodów. Po śmierci Jagiełły w 1434 roku unia polsko-litewska uległa rozpadowi. Tron w Krakowie objął starszy syn zmarłego monarchy, Władysław, zaś młodszy Kazimierz przejął władzę w Wielkim Księstwie Litewskim. Ze względu na młody wiek obu królów (Władysław miał 10 lat, Kazimierz 7) rządy objęli możni. W Polsce ster władzy dzierżył kardynał Zbigniew Oleśnicki. Ten najbardziej utalentowany polski polityk swego pokolenia, podjął działania w celu osadzenia Władysława na tronie Węgier, który został opróżniony w 1439 roku na skutek śmierci Albrechta Habsburga. Jagiellon zyskał poparcie węgierskiej szlachty, która odsunęła od władzy ciężarną wdowę po Habsburgu – Elżbietę – i powołała do rządów Władysława. Kiedy w 1440 roku Elżbieta urodziła syna, Władysława Pogrobowca, na Węgrzech wybuchła dwuletnia wojna domowa pomiędzy stronnikami obu młodych pretendentów. Konflikt zakończył się utrzymaniem władzy przez syna Jagiełły, zaś potomek Elżbiety objął tron w Czechach. Ale już w 1444 roku Władysław zginął w bitwie z Turkami pod Warną co otworzyło Pogrobowcowi drogę do węgierskiego tronu.

Potomstwo Kazimierza Jagiellończyka

O polityce dynastycznej z prawdziwego zdarzenia, rozumianej jako dążenie do wzrostu wpływów panującej rodziny poprzez obsadzanie jej członków na tronach innych państw, można mówić dopiero w kontekście panowania Kazimierza Jagiellończyka. Szansa dla Jagiellonów na objęcie władzy w kolejnych po Litwie i Polsce krajach otworzyła się po bezpotomnej śmierci Władysława Pogrobowca w 1457 roku. Przez wiele lat twierdzono, że został otruty. Dopiero nowsze badania dowodzą, że prawdopodobną przyczyną śmierci siedemnastoletniego władcy była choroba. Nad Wisłą śmierć króla w Bułgarii przyniosła odnowienie unii polsko-litewskiej ze wspólnym władcą Kazimierzem Jagiellończykiem. Nowy król zawarł małżeństwo z Elżbietą Rakuszanką z rodu Habsburgów. Związek zaowocował trzynaściorgiem dzieci, z których wieku dorosłego dożyło sześciu synów i pięć córek. W realiach XV wieku, gdy królewskie małżeństwo było narzędziem uprawiania polityki, liczne potomstwo dawało możliwości korzystnych mariaży, a w sprzyjających okolicznościach pozwalało myśleć o zdobyciu władzy w jednym z sąsiednich państw dla syna monarchy. Właśnie to jest polityka dynastyczna w pełnym znaczeniu tego pojęcia. Poza tym, działaniom w tym duchu sprzyjała królowa Elżbieta, której stosunki z mężem były nader dobre. Jednak początkowo nowy król Polski nie mógł się zainteresować kwestią obsady tronów w Pradze i Budzie ze względu na konflikt z Zakonem i rozpoczętą w 1454 roku wojnę trzynastoletnią. W rezultacie miejscowa szlachta wybrała monarchów spośród rodzimych możnych. Królem Węgier został Maciej Korwin – syn wybitnego wodza i pogromcy Turków Janosa Hunyady’ego, zaś władcą Czech Jerzy z Podiebradów, przywódca heretyckich husytów i sojusznik Kazimierza Jagiellończyka.

Kazimierz Jagiellończyk

Walka o tron czeski

Czeski władca nie wywodził się królewskiej rodziny, a jednocześnie uważany był za heretyka. Musiał więc szukać możliwości wzmocnienia swojej władzy. W tym celu skłonny był do porozumienia z papieżem, ale ten okazał się wrogo nastawiony do idei Husa i jego zwolenników, a co za tym idzie zupełnie zamknięty na kompromis. Wobec fiasku rozmów z Rzymem w roku 1466, papież Pius II wyklął Jerzego, a wspierana przez niego katolicka opozycja zaoferowała koronę czeską Maciejowi Korwinowi. Wybuchła wojna domowa, którą zakończyła śmierć Jerzego z Podiebradów w 1471 roku. Zgodnie z porozumieniem między Kazimierzem Jagiellończykiem a Jerzym, po śmierci tego drugiego jego zwolennicy obwołali królem najstarszego syna Jagiellończyka, Władysława. Tym razem polski monarcha, wzmocniony sukcesem w wojnie z Krzyżakami, mógł poświęcić swą energię na realizację dynastycznych aspiracji. Przeciwko rządom jego syna powstała jednak opozycja, wspierana przez papieża, która za władcę Czech uznała Macieja Korwina. Zapoczątkowało to wojnę Węgier z Jagiellonami, która toczyła się ze zmiennym szczęściem na terenie Węgier, Czech, Moraw i Śląska, a zakończyła w 1479 roku układem w Ołomuńcu. Na jego mocy Węgry do końca życia Macieja uzyskały Śląsk, Morawy i Łużyce, w zamian uznając władzę Władysława Jagiellończyka nad Czechami. W ten sposób Jagiellonowie objęli trzeci tron, wyrastając na najpotężniejszą dynastię w tej części Europy.

Droga na tron węgierski

Pierwszą próbę zdobycia władzy w kraju Madziarów dla swojego syna Jagiellończyk podjął w 1471 roku – tym samym, w którym najstarszy Władysław objął tron czeski. Na Węgrzech wybuchł bunt przeciwko władzy Korwina, zorganizowany przez niechętnych królowi magnatów. Rebelianci zaprosili na tron Kazimierza – drugiego w kolejności syna Jagiellończyka – który rzeczywiście poprowadził wyprawę za Karpaty. Ekspedycja załamała się na Słowacji (wówczas terytorium Węgier) wskutek zbyt małej liczebności polskiej armii oraz zbyt małego wsparcia ze strony buntowników, co z kolei wynikało z dużej popularności Korwina wśród poddanych. Kazimierz zawrócił więc do Polski, a w 1484 roku zmarł z przyczyn naturalnych. Do historii przeszedł przede wszystkim jako święty Kościoła katolickiego i patron Litwy oraz Polski. Władza Korwina była ciągle podważana przez lokalną opozycję, Habsburgów i Jagiellonów, ale ten utalentowany polityk i sprawny wódz utrzymał się przy niej do śmierci w 1490 roku. Zgodnie ze strategią polityczną Kazimierza Jagiellończyka i jego żony Elżbiety, władzę nad Dunajem objąć miał kolejny w starszeństwie syn Jan Olbracht. Jednak na dworze w Pradze Władysław Jagiellończyk bardzo ulegał wpływom (o jego rządach więcej w dalszej części wpisu) i za namową czeskich magnatów zgłosił roszczenia do korony węgierskiej. W samych Węgrzech doszło do rozłamu. Część szlachty opowiedziała się za Olbrachtem, a część za Władysławem. Ojciec obu braci poparł Jana. Doszło do wojny, w której Czesi i ich węgierscy stronnicy odnieśli zwycięstwo. Kazimierz Jagiellończyk był wściekły (zwłaszcza, że Władysław zawarł sojusz z Habsburgami, obiecując im sukcesję węgierską po jego śmierci), ale musiał pogodzić się z faktami. Władysław objął tron w Budzie tworząc personalną unię czesko-węgierską, a Olbracht jako rekompensatę otrzymał władzę nad księstwem głogowskim. Wkrótce ambitny książę podjął kolejną próbę zdobycia władzy na Węgrzech (teraz już bez poparcia ojca), ale znów został pokonany. Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 roku Olbracht został królem Polski. Wtedy zresztą znów rozpadła się unia polsko-litewska, albowiem władzę w Wielkim Księstwie Litewskim przejął Aleksander Jagiellończyk – czwarty według starszeństwa syn Kazimierza i Elżbiety. Jeśli chodzi o pozostałych synów zmarłego władcy, to najmłodszy Fryderyk został duchownym i przy wsparciu rodziny osiągnął stanowisko prymasa Polski, zaś Zygmunt w 1498 roku został księciem głogowskim, a po śmierci Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyka objął trony Polski i Litwy. Do historii przeszedł jako Zygmunt Stary.

Rządy Jagiellonów w Czechach i na Węgrzech

Władysław II Jagiellończyk nie był wybitnym władcą. Jego uległość wobec cudzych rad przeszła do legendy – potomni nazwali go „królem bene” (od łacińskiego „bene” czyli „dobrze”). Tak bowiem miał odpowiadać na wszelkie propozycje otoczenia. Bezwolny władca doprowadził do skłócenia własnej rodziny przeciwko której zawierał sojusze nawet z wrogimi Habsburgami. W późniejszym czasie również łamał rodową solidarność, tak potrzebną do utrzymania jagiellońskich wpływów. Braterskie uczucia okazał za to w 1492 roku, kiedy wziętego do niewoli Jana Olbrachta potraktował bardzo życzliwie i nie czyniąc mu żadnej krzywdy odesłał do Polski. Jego niezdecydowanie i spolegliwość wobec doradców miała dramatyczne konsekwencje. Sytuacja w krajach gdzie sprawował władzę nie należała bowiem do najlepszych. W szczególnie trudnym położeniu znajdowały się Węgry wyniszczone wojnami i rozrywane przez waśnie między poszczególnymi frakcjami szlacheckimi. Chwiejny Władysław zupełnie nie potrafił sobie z tym poradzić. Jego panowanie to także czas rozwoju przywilejów stanowych szlachty i pogarszania się sytuacji mieszczan i chłopów. Spowodowało to napięcia społeczne, które znalazły ujście w rebelii chłopskiej jaka wybuchła na Węgrzech w 1513 roku i została krwawo stłumiona. Trwała rywalizacja między magnaterią, a drobniejszą szlachtą, w której król raz po raz zmieniał strony, co zależne było od poglądów jego bieżących doradców. W 1515 roku wspólnie z Zygmuntem (wtedy już królem polskim i wielkim księciem litewskim) zawarł układ z Habsburgami w Wiedniu, który miał rozbić ich próby okrążania Jagiellonów poprzez sojusze z Moskwą i Krzyżakami. W zamian za zaprzestanie takich machinacji Habsburgowie uzyskali gwarancje, iż w razie wygaśnięcia czesko-węgierskiej linii Jagiellonów władzę w tych krajach obejmą Habsburgowie. Układ wiedeński wykluczał od sukcesji linię polsko-litewską. Władysław zmarł w 1516 roku, pozostawiając na tronie Czech i Węgier jedynego syna – Ludwika Jagiellończyka.

Ludwik Jagiellończyk

Załamanie polityki dynastycznej Jagiellonów.

W 1492 roku Jagiellonowie panowali na obszarze czterech znaczących państw europejskich. Obszar ich władzy, licząc terytoria zależne, opierał się jednocześnie na trzech morzach: Bałtyckim, Czarnym i Adriatyckim. Ale po śmierci Kazimierza Jagiellończyka – władcy wybitnego i utalentowanego – zbudowane przez niego dynastyczne imperium zaczęło się chwiać. Ciężar prowadzenia spójnej polityki rodowej podjął Władysław Jagiellończyk, który w 1494 roku zorganizował zjazd Jagiellonów w Lewoczy. Na spotkanie przybyli wszyscy synowie Jagiellończyka, poza rządzącym Litwą Aleksandrem (co było pierwszą rysą na jagiellońskiej jedności). Dyskutowano o zagrożeniu tureckim i moskiewskim. Olbrachtowi (wówczas królowi polskiemu) zależało na poparciu rodziny w walce z Turcją o wpływy w Mołdawii i Wołoszczyźnie. Złożono solenne obietnice, ale kiedy w 1497 roku Olbracht przeprowadził wyprawę wojskową do Mołdawii Władysław nie udzielił żadnej pomocy. Od końca XIV wieku kraj ten był lennem Polski, ale jej władca Stefan III Wielki w walce o niezależność swego państwa związał się przymierzem z Turcją. Wyprawa zakończyła się całkowitą klęską, w której pospolite ruszenie poniosło ciężkie straty, a Mołdawia wpadła w orbitę wpływów tureckich. Brak wsparcia ze strony Czech i Węgier był jedną z istotniejszych przyczyn porażki, a cała sytuacji nie wróżyła dobrze jagiellońskiej polityce. W kolejnych kilkunastu latach Władysław Jagiellończyk nie poparł też braci w walce z Moskwą, gdzie z kolei egzamin zdała solidarność polsko-litewska. Dominację Jagiellonów w Europie Środkowej ostatecznie pogrzebał jednak syn Władysława – Ludwik. Młody król (od 1516) oddawał się gorszącym uciechom dworskim i cielesnym, które kompromitowały czesko-węgierski dwór w całej Europie, co wobec opisanej sytuacji w obu państwach nie wróżyło dobrze. Rosło zagrożenie ze strony Turków, którzy w 1521 roku zdobyli Belgrad – twierdzę broniącą dostępu do serca Węgier. W 1526 roku przeciwko Węgrom wyruszyła wielka wyprawa turecka, prowadzona przez jednego z najwybitniejszych władców epoki – sułtana Sulejmana Wspaniałego. Ludwik nie mógł liczyć na poparcie Habsburgów, wsparcia nie udzieliła też polsko-litewska monarchia Zygmunta Starego. Co gorsza, armia Ludwika trawiona była konfliktami między poszczególnymi magnatami. W rezultacie podczas bitwy pod Mohaczem 29 sierpnia 1526 roku Turcy odnieśli całkowite zwycięstwo. Wojska węgierskie uległy pogromowi, a sam Ludwik zginął podczas ucieczki z pola bitwy. Trony czeski i węgierski zgodnie z układem z 1515 roku przypadły Habsburgom, przy czym na Węgrzech przeciwko ich władzy powstała opozycja pod wodzą Jana Zapolyi, która wybrała na króla swego przywódcę. Wybuchła kolejna wojna, w której Turcy poparli Zapolyę jako swego lennika. Walki – w ich trakcie Osmanowie po raz pierwszy oblegali Wiedeń – zakończyły się w 1541 roku podziałem Węgier na trzy części. Zachodnią, jako Królestwo Węgier, otrzymali Habsburgowie, centralna została bezpośrednio wcielona do Turcji, zaś wschodnia, jako księstwo Siedmiogrodu zależne od Turcji, została przekazana potomkom Zapolyi.

Bilans

Polityka dynastyczna Jagiellonów, świadomie prowadzona przez Kazimierza Jagiellończyka, doprowadziła do obsadzenia jego synów na tronach czterech państw, które łącznie zajmowały większą część Europy Środkowo-Wschodniej, miały dostęp do trzech mórz i razem stanowiły potężną siłę polityczną w skali kontynentu. Jednak słabości charakterów niektórych przedstawicieli dynastii, nieumiejętność współpracy oraz brak postaci tego formatu co Kazimierz Jagiellończyk, spowodował odpadnięcie od władztwa Jagiellonów Czech i Węgier, a co za tym idzie kres ich polityki dynastycznej. Lepiej temu rodowi wiodło się w Polsce i na Litwie, gdzie sprawowali władzę do wygaśnięcia dynastii w 1572 roku.

Autor: Michał Górawski