 |
| Faust Socyn. Domena publiczna. |
W drugiej połowie XVI w.
na ziemiach polskich ukształtował się nowy nurt religijny. Przedstawiający
radykalne jak na swoje czasy postulaty religijne i społeczne, stanowi jeden z
najciekawszych wytworów reformacji w skali europejskiej. Historia braci
polskich – jak się ich zazwyczaj nazywa – poza kwestiami religijnymi i
społecznymi, rzuca także inne światło na sławną tolerancję, jaka miała panować
w polsko-litewskiej monarchii.
Początki
W latach 50-tych XVI
wieku reformacja na terenach Polski i Litwy osiągnęła apogeum. Duża część
społeczeństwa przeszła na nowe wyznania. Wśród mieszczan, szczególnie
niemieckiego pochodzenia, popularny był luteranizm, a wśród szlachty kalwinizm
i to w ramach tego drugiego nurtu narodził się przyszły arianizm. Nowy ruch
powstał więc w ściśle średnioszlacheckiej atmosferze, na gruncie sporów
doktrynalnych wśród zwolenników nauk Jana Kalwina. W latach pięćdziesiątych XVI
w. doszło do kontrowersji na tle doktryny o Trójcy Świętej, albowiem wyłoniła
się niewielka grupa zwolenników antytrynitaryzmu, czyli poglądu odrzucającego
ten pogląd.
W 1556 r. przywódca tej
grupy, Piotr z Goniądza, podczas kalwińskiego synodu w Seceminie jako pierwszy
w Polsce podważył dogmat o Trójcy Świętej. Uzasadniano to bezpośrednimi
odniesieniami do Biblii, gdzie według Piotra i jego zwolenników nie istniał
jednoznaczny dowód na prawdziwość takiej koncepcji. Wywołało to gorącą
dyskusję, skutkiem której Piotr został w kilka miesięcy później wyklęty ze
wspólnoty podczas synodu w Pińczowie. Udało mu się jednak zgromadzić pewne
grono sympatyków.
Wpływ na zaistnienie tego
poglądu miała niewielka, ale silna intelektualnie grupa włoskich imigrantów –
unitarian (przeciwników dogmatu o Trójcy), którzy do względnie tolerancyjnej
monarchii jagiellońskiej uciekali przed prześladowaniami, jakie czekały na nich
we własnym kraju. Temat dogmatu o Trójcy Świętej był coraz szerzej dyskutowany
w kręgach elit intelektualnych, choć zdecydowana większość opowiadała się po
stronie uznawania tej doktryny. Polscy unitaryści byli jednak na tyle silni, że
w 1562 r. utworzyli własny zbór na terenie Krakowa. W roku następnym oficjalnie
powołano „Polski Mniejszy Kościół Reformowany”, grupujący dawnych kalwinistów, którzy
przyjęli postawę kwestionowania dogmatu o Trójcy Świętej. Dużą rolę w rozwoju
tej wspólnoty odegrał włoski kaznodzieja i teolog Faust Socyn, który przeniósł
się do Polski. Jego myśl miała wielki wpływ na doktrynę teologiczną arian, stąd
czasem nazywano ich nawet socynianami.
Tak rozpoczęła się
historia braci polskich, których krytycy nazywali arianami co było skutkiem
pozornego jedynie podobieństwa ich doktryny do poglądów Ariusza –
wczesnochrześcijańskiego teologa, którego poglądy odrzucono i potępiono podczas
soboru w Nicei (325 r.). Niemniej jednak nazwa ta zdobyła sporą popularność.
Doktryna braci polskich
Ich poglądy były
początkowo bardzo rewolucyjne – jak na tamte czasy – ale z biegiem lat ulegały
ewolucji. Pierwsi bracia potępiali pańszczyznę i krytykowali skostniałą
feudalną strukturę społeczną. Stąd wielu z nich miało niskie pochodzenie
społeczne, jak choćby wspomniany Piotr z Goniądza. Odrzucali państwo w ziemskim
rozumieniu, a więc także służbę publiczną. Cechował ich skrajny pacyfizm, co
prowadziło do kontestacji służby wojskowej.
Ewolucja poglądów braci
polskich prowadziła do złagodzenia tego skrajnego stanowiska. Stopniowo
wycofywano się z najbardziej rewolucyjnych założeń. Przedstawiciele tej grupy
zaczęli piastować urzędy, a nawet służyć w armii. Jednak w dalszym ciągu
charakteryzował ich postępowy jak na tamte czasy program społeczny. Bardzo
silną pozycję w społeczności ariańskiej miały kobiety. Bracia polscy promowali
wzorzec partnerskich relacji w związku, kobiety mogły nawet głosić nauki
moralne i kazania.
W sferze teologicznej,
poza opisanym przekonaniem o jedności Boga i odrzuceniem Trójcy Świętej, bracia
polscy odrzucali pogląd o boskości Jezusa. Wierzyli w wolną wolę człowieka,
odrzucali hierarchię kościelną, w tym prymat papieża. Nie uznawali chrztu
niemowląt, odrzucali karę śmierci, a za to wierzyli we wspólnotę dóbr. Jedynym
źródłem ich poglądów było Pismo Święte. Bracia odrzucali wobec tego wszelkie
inne źródła poznania prawd wiary.
Sytuacja wyznaniowa Rzeczpospolitej. Domena publiczna.
Prześladowania
Historia stosunków braci
polskich z innymi grupami wyznaniowymi ukazuje wyraźną rysę na często
przypominanej tolerancji religijnej w polsko-litewskim państwie. Bracia polscy,
podobnie jak inne obecne w Europie nurty antytrynitarzy, czyli przeciwników
dogmatu o Trójcy Świętej, byli jednym z najbardziej znienawidzonych wyznań na
kontynencie. Przyczyną tego stanu rzeczy była rewolucyjna doktryna teologiczna
(wiary w Trójcę nie podważał żaden inny główny odłam reformacji), a także
daleko odmienne poglądy społeczne. Stąd od samego początku ruchowi towarzyszyły
prześladowania. W ojczyźnie Socyna, czyli we Włoszech, katolicka inkwizycja
wykorzystała w tym celu cały kościelny i państwowy aparat przymusu. W Polsce i
na Litwie prześladowania długo nie miały charakteru systemowego. Zazwyczaj
dochodziło do nich na zasadach tumultu religijnego, kiedy sfanatyzowany tłum,
podburzany często przez katolickich duchownych, atakował wiernych należących do
tej społeczności. Faust Socyn omal nie przypłacił tego życiem, kiedy w 1598 r.
w Krakowie pobiła go grupa katolickich studentów tamtejszego uniwersytetu. Co
ciekawe, włoskiego myśliciela uratował… wyznający katolicyzm wykładowca, który
dał niewątpliwe świadectwo ducha tolerancji.
Arianom nie sprzyjali
także kolejni władcy – Stefan Batory i Zygmunt III Waza nie byli tolerancyjni
religijnie, więc pobłażali zachowaniom opresyjnym skierowanym przeciwko tej
grupie. Prześladowania w większej skali nie nastąpiły, bo szlachecka opinia
publiczna w duchu Aktu Konfederacji Warszawskiej ustanawiającej tolerancję
religijną w kraju, nie była gotowa ich poprzeć. Co jakiś czas dochodziło więc
do oskarżeń przeciw braciom polskim, ale przedstawiciele tej grupy długo
skutecznie je odpierali. Sytuacja zaczęła ulegać zmianie w XVII stuleciu, kiedy
to pod wpływem kontrreformacji wzrosła gorliwość i fanatyzm katolickiej
szlachty, a jednocześnie w kraju topniała liczba protestantów. Na niekorzyść
braci polskich, ale też przedstawicieli innych wyznań reformowanych, działał
również fakt, że Rzeczpospolita zaczęła toczyć wojny z luterańską Szwecją.
Zmienne koleje tych konfliktów zaostrzały stosunek katolickiej większości
szlachty do przedstawicieli „heretyckich” nurtów religijnych.
Przełomem w historii
braci polskich był „potop” szwedzki. W jego trakcie, ze względu na wcześniejsze
prześladowania, wielu innowierców, w tym również braci polskich poparło
skandynawskiego najeźdźcę. Zresztą po stronie króla Szwecji znaleźli się oni
ramię w ramię z masami szlachty katolickiej. O ile jednak większość katolików
po odparciu inwazji nie poniosła konsekwencji tego faktu, o tyle położenie
przedstawicieli innych wyznań uległo wyraźnemu pogorszeniu. Fala nietolerancji
doprowadziła do intensyfikacji prześladowań także wobec braci polskich. Na tle
wzrostu fanatycznych nastrojów katolickich sejm szlachecki w 1658 r. wygnał
arian z kraju.
Wszyscy, którzy odmówili
konwersji na katolicyzm, mieli opuścić swoją ojczyznę. Arianie kontynuowali
zatem swoją działalność poza granicami – w Niemczech i Holandii – ale z czasem
ich ruch zanikł. W naszym kraju pojawiło się za to zjawisko kryptoarianizmu.
Pewna grupa braci polskich przyjęła katolicyzm by móc pozostać w
Rzeczpospolitej, ale w sekrecie kultywowała własne wierzenia. Udało im się
przetrwać jeszcze kilkadziesiąt lat, a służące ich działalności tajne
pomieszczenia w szlacheckich dworach w XIX w. posłużyły powstańcom narodowym.
Bracia polscy byli jedyną
grupą religijną, którą wygnano z Rzeczpospolitej Obojga Narodów, w pewnym
sensie ich los zakończył złoty okres tolerancji religijnej w tym państwie.
Druga połowa XVII w. odznaczała się pod tym względem triumfem katolickiej
kontrreformacji i wzrostem nastrojów fanatyzmu oraz nietolerancji religijnej.
Tylko arian wygnano, ale wszyscy innowiercy odczuli pogorszenie się swojego
położenia. Wypierano ich z życia publicznego, pozbawiano dostępów do urzędów i
stanowisk oficerskich. Warunkiem koniecznym do osiągnięcia prestiżu i znaczenia
stała się konwersja na katolicyzm.
Dorobek i spuścizna
Bracia polscy pozostawili
po sobie szereg dzieł o charakterze religijnym i społecznym. Z teologicznego
punktu widzenia ich spuścizna w zasadzie nie przetrwała próby czasu. Do tradycji
braci odwołują się unitarianie w Stanach Zjednoczonych i Europie, w tym również
w Polsce, ale nie ma między nimi, a arianami bezpośredniej ciągłości.
Jednocześnie są to społeczności bardzo nieliczne. Koncepcje braci polskich nie
wpłynęły więc w bardziej wyraźny sposób na religijność europejską.
Bardziej złożona jest
kwestia myśli społecznej braci polskich. Często uważa się, że przekonania o
równości, prawach dla kobiet, czy pacyfizmie były nowatorskie i wpłynęły na
późniejsze poglądy powstające w łonie zachodniej cywilizacji. Ze stwierdzeniem
tym jest jednak taki kłopot, że aby wykazać prawdziwość takiej tezy musiałoby
dać się udowodnić ciągłość koncepcji między braćmi, a późniejszymi autorami
takich poglądów. O to jest bardzo trudno, a nawet więcej, właściwie nie ma
śladów, aby myśliciele kontestujący dawny porządek feudalny i popierający
zbliżone do arian hasła odwoływali się albo choćby znali ich poglądy. Jeśli
istnieje jakakolwiek ciągłość jest ona bardzo wątła.
Spuścizna i wpływ braci
polskich na potomnych jest zatem nader ograniczony. Ten ruch religijny
pozostaje jednak najciekawszym, bo ukształtowanym w rodzimych warunkach,
przejawem polskiej reformacji. Dlatego arianie budzą niegasnące zainteresowanie
badaczy i pasjonatów historii.
Autor: Michał Górawski
Bibliografia:
1. Gierowski J.
Historia Polski 1505-1764, Warszawa, 1984
2. https://www.polskieradio.pl/8/2222/Artykul/919505,Polscy-arianie-Historia-wygnanej-herezji
[dostęp: 08.05.2021]
3. https://historykon.pl/szlachecki-model-prawny-a-postepowanie-wzgledem-braci-polskich/
[dostęp: 08.05.2021]
4. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/bracia-polscy;3880195.html
[dostęp: 08.05.2021]
5. https://www.wilanow-palac.pl/burzyciele_panstwa_i_ustroju.html
[dostęp: 09.05.2021]
