 |
| Henryk VIII. Domena publiczna. |
Henryk VIII – król Anglii w latach 1509-1547 – jest postacią tyleż fascynującą, co kontrowersyjną. Niewielu Anglików budzi tak wielkie emocje zarówno w swojej ojczyźnie, jak i na całym świecie. W kulturze masowej kojarzony głównie za sprawą swych licznych żon, ich burzliwych, a często i tragicznych losów, poprowadził swój kraj ścieżką reformacji i według wielu położył podwaliny pod przyszłą wielkość swego państwa. Przez jednych postrzegany jako wybitny polityk, oceniany bywa także jako rozkapryszony tyran. Kim naprawdę był Henryk VIII, i jak sprawiedliwie ocenić tę postać?
Wczesne
lata
Henryk urodził się jako młodszy syn
Henryka VII – wybitnego władcy, który zakończył rozrywające Anglię walki
wewnętrzne znane jako „Wojna Dwóch Róż”. Pierwszeństwo do sukcesji miał zatem
jego starszy brat Artur. Z myślą o
umocnieniu tronu dla swego starszego syna ojciec obu braci zaaranżował
małżeństwo Artura z Katarzyną Aragońską – córką wybitnej hiszpańskiej władczyni
Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda Aragońskiego. Celem było utworzenie sojuszu
Anglii i Hiszpanii. To drugie państwo niedawno ukształtowało się w spójną
monarchię, po tym jak dzięki małżeństwu Izabeli i Ferdynanda doszło do
połączenia Kastylii i Aragonii (było to królestwo obejmujące między innymi
Katalonię) i teraz uważane było za wschodzącą europejską potęgę. Nadzieje te
zostały zresztą szybko spełnione między innymi za sprawą kruszców pochodzących
ze świeżo odkrytego Nowego Świata. W takich okolicznościach sojusz z tym krajem
wydawał się rozsądnym posunięciem dla Anglii, zwłaszcza wobec niezabliźnionych
jeszcze ran z wewnętrznych waśni.
Niestety, plany Henryka VII
pokrzyżowała szybka śmierć Artura. Przyczyny do dziś nie zostały przekonująco
wyjaśnione. Historycy spierają się w tej kwestii – wśród hipotez pada kilka
chorób, a nawet otrucie. W tej sytuacji nadzieje przetrwania i umocnienia
monarchii zostały skierowane na młodszego z braci – Henryka. Co ciekawe, poza
następstwem tronu Henryk po bracie odziedziczył także… żonę. Małżeństwo z
bratem zmarłego męża było zakazane według obowiązującego prawa kanonicznego, z
wyjątkiem sytuacji gdy małżeństwo nie zostało skonsumowane. Katarzyna do końca
życia utrzymywała, że tak właśnie było, relacje źródłowe są sprzeczne. Wątpliwości
posiadały także dwory angielski i hiszpański. Dlatego dyplomaci postarali się o
specjalną papieską dyspensę, która rzeczywiście została udzielona. W rezultacie
na początku 1509 r. tuż po śmierci ojca i objęciu tronu, Henryk VIII wstąpił w
związek małżeński z Katarzyną Aragońską. Nikt nie mógł wtedy wiedzieć, że to
właśnie z małżeńskich losów Henryk będzie najbardziej znany wśród potomnych.
Młody
król i pierwsza żona
Henryk VIII opisywany jest zwykle
jako człowiek o szerokich horyzontach intelektualnych. Interesował się teologią
i znał języki obce. Poza tym, był jednak typowym młodym arystokratą tamtych
czasów, uprawiającym różne sporty i niestroniącym od rycerskich turniejów,
które wobec zaniku znaczenia ciężkiej, feudalnej jazdy na polach bitew, stały
się jedynie rodzajem rozrywki. Co ciekawe, w pierwszych latach panowania Henryk
niechętnie brał osobisty udział w rządach. Nawą państwową kierowali wysocy
rangą królewscy dostojnicy, wśród których na pierwszy plan szybko wysunął się
inteligentny i kompetentny polityk Thomas Wolsey. Ten duchowny, wkrótce w
randze kardynała, próbował wprowadzić Anglię do wielkiej europejskiej polityki.
Z jego namową Henryk wszedł w układy sojusznicze przeciwko Francji, jednak nie
przyniosło to Anglii wymiernych korzyści mimo dwukrotnego (1512-1514 i
1522-1525) udziału wojsk angielskich w kampanii po drugiej stronie Kanału La
Manche. Udało się za to odnieść zdecydowane zwycięstwo nas tradycyjną
sojuszniczką Francji – Szkocją. W 1513 r. Anglicy w jednej z największych z
wielu bitew pomiędzy tymi narodami, pokonali Szkotów pod Flodden Field. Podobnie jak w przypadku rządzenia państwem,
Henryk nie dowodził armią osobiście, a zwycięstwo jest zasługą arystokraty
Thomasa Howarda. Król przebywał zresztą w tym czasie we Francji.
W pierwszym okresie panowania dużo
donioślejszą sprawą była jednak kwestia małżeństwa w Katarzyną Aragońską. Prawa
Tudorów do angielskiego tronu były co najmniej wątpliwe, a ojciec Henryka zdobył tron drogą zwycięskiej
wojny, której decydującym momentem była bitwa pod Bosworth w 1485 r. Jednak na
gruncie obowiązującego wtedy legitymizmu, opartego na pochodzeniu z
królewskiego rodu i dziedziczenia rządów według kryteriów wyznaczanych przez
genealogię, władza jego i następców mogła być łatwo podważona. Henryk VIII,
mający tego pełną świadomość, słusznie uważał, że jedynie męski potomek może
zapewnić ciągłość dynastii i stabilność polityczną Anglii.
Tak
więc, wbrew obiegowym sądom, ukształtowanym w znacznej mierze przez kulturę
popularną, chęć unieważnienia małżeństwa z Katarzyną nie była uwarunkowana
miłością do Anny Boleyn (choć
samego faktu, iż Henryk darzył ją uczuciem nie należy wykluczać), tylko
dążeniem do spłodzenia męskiego potomka, co miało kolosalne znaczenie
polityczne. Tymczasem Katarzyna Aragońska choć kilkukrotnie była w ciąży, to
tylko jedno z dzieci przeżyło – dziewczynka o imieniu Maria. Córka Henryka
miała w przyszłości odegrać wielką rolę polityczną, ale na tym etapie król
skoncentrowany był na możliwości spłodzenia syna. Sytuację królowej pogarszał
jeszcze fakt, że według ówczesnych poglądów, za problemy z płodnością obwiniano
wyłącznie kobiety. Przekonanie to było oparte między innymi na stanie wiedzy
medycznej, który dalece odbiegał od współczesnego.
Wobec rozczarowań w małżeństwie Henryk
szukał pocieszenia u różnych kochanek, co zresztą nie było szczególnie
niezwykłe u monarchów w tamtych czasach. Jedną z nich była Anna Boleyn. Ambitna
i inteligentna potomkini średniej angielskiej szlachty zdobyła zainteresowanie
króla. Jej pochodzenie nie było wadą, a wręcz atutem, ponieważ Henryk, o czym
będzie jeszcze mowa, świadomie prowadził politykę wspierania średniej szlachty
kosztem arystokratów, którym król nie ufał między innymi ze względu na fakt, że
wielu z nich miało większe od Tudorów prawa do tronu.
Sama Anna, powodowana ambicją, nie
godziła się na status kochanki, dążąc do wymuszenia na Henryku unieważnienia
małżeństwa z Katarzyną i zawarcia ślubu z nią. Henryk z całą pewnością był
zauroczony urodziwą i inteligentną kobietą, ale najważniejszy był fakt, że
wobec problemów małżeńskich Boleyn „spadła mu z nieba”. Oto pojawiła się
alternatywa, dająca nadzieję na męskiego potomka zapewniającego ciągłość rządów
rodu Tudorów.
W rezultacie Henryk VIII podjął
działania, które do historii miały przejść jako „Wielka królewska sprawa”, a
które sprowadzały się do dążeń by unieważnić małżeństwo z Katarzyną z powodu
wcześniejszego związku z bratem króla. Henryk, wbrew twierdzeniom małżonki,
utrzymywał, że małżeństwo z Arturem zostało skonsumowane, co uniemożliwiałoby
ślub z jego młodszym bratem. Co prawda papież udzielił specjalnej dyspensy,
jednak Henryk był na tyle zdeterminowany, że posunął się nawet do
kwestionowania uprawnień Ojca Świętego w tym zakresie.
Należy przy tym pamiętać, że pomysł
unieważnienia małżeństwa władcy nie był niczym nowym. W średniowiecznej i
wczesnonowożytnej Europie zdarzało się to nierzadko. Oczywiście wymagało to
stosownych wpływów na dworze papieskim. Mówiąc wprost, możliwość unieważnienia
związku małżeńskiego przez władcę zależała od siły politycznego oddziaływania,
a także od sieci międzynarodowych sojuszy. Henryk miał więc podstawy by
przypuszczać, że niezależnie od prawdy na temat pierwszego małżeństwa
Katarzyny, uda mu się uzyskać jego unieważnienie.
Problem polegał na tym, że Katarzyna
była spowinowacona z Habsburgami, którzy niedawno objęli rządy w Hiszpanii, a
poza tym zajmowali też tron cesarski. Byli najpotężniejszą dynastią kontynentu.
Implikowało to również rozległe wpływy na dworze papieskim. Jak łatwo się w tym
kontekście domyślić, sprawa unieważnienia małżeństwa szła w tej sytuacji jak po
grudzie. Najpierw dochodzenie wszczął kardynał Wolsey – szara eminencja dworu
Henryka VIII w pierwszym okresie panowania. Jednak wobec uporu Katarzyny twierdzącej,
że nie doszło do skonsumowania związku z Arturem, trzeba się było odwołać do
autorytetu głowy Kościoła. W tym celu wysłano dwie misje do Rzymu. Dochodzenie
Wolseya zakończyło się formalnie w 1527 r. bez wiążącej konkluzji.
Na skutek działań habsburskiej
dyplomacji jedynym ich skutkiem było zezwolenie kardynałom Wolseyowi i Lorenzo
Campeggio na przeprowadzenie wspólnego dochodzenia. Główną rolę miał jednak
odgrywać ten włoski duchowny (przybył do Anglii w 1528 r.), a papieskie
pełnomocnictwa były bardzo ograniczone i nieznane nawet dla Wolseya. W tej
sytuacji trudno mówić o czymś więcej niż pozorowanym działaniu. Co gorsza, i
takie dochodzenie wywołało sprzeciwy hiszpańskiej dyplomacji. Ostatecznie, na
skutek działań Karola V i manipulowanego przez niego papieża, misja zakończyła
się kompletnym fiaskiem, a w 1529 r. Campeggio otrzymał rozkaz powrotu do
Włoch.
Klęska akcji unieważnienia
małżeństwa spowodowała upadek wpływów Wolseya. Król najpierw pozbawił go
wpływów i władzy, a potem oskarżył o zdradę i zamierzał osądzić. W drodze z
Yorku, gdzie Wolsey przebywał przez kilka miesięcy między pozbawieniem władzy,
a oskarżeniem, kardynał zmarł. W ten sposób Henryk pozbył się
najinteligentniejszego ze swoich doradców i utalentowanego polityka. Poza kwestią
małżeństwa z Katarzyną, do upadku kardynała przyczynił się też konflikt z Anną
Boleyn, która wykorzystała swój wpływ na króla do podważenia jego zaufania dla
wiernego doradcy. Wolsey był pierwszym, ale nie ostatnim przypadkiem upadku
bliskiego współpracownika króla. Okazał się też nieostatnim, który stracił
wszystko w wyniku małżeńskich perturbacji swego monarchy.
Tymczasem, Henryk VIII wciąż usilnie
dążył do ślubu z Anną. Pomocny okazał się kolejny z faworytów króla – Thomas
Cranmer. Ten ambitny duchowny, o protestanckich sympatiach, zdobył zaufanie
Henryka, przedstawiając mu sprytny, a jednocześnie na wskroś reformacyjny
sposób legalizacji związku króla z Boleyn. Otóż, Cranmer dowodził, że papież
nie posiada władzy nad instytucją małżeństwa. Jest to sprawa ściśle biblijna i
trzeba się odwołać do uczonych
angielskich – znawców Biblii. Ludzie ci byli poza zasięgiem oddziaływania
habsburskiej dyplomacji, ale za to ich kariery ściśle zależały od woli króla,
co sprawiało, że werdykt był łatwy do przewidzenia. Teoretyczną podstawą tych
wniosków były także rozważania protestanckich myślicieli. Henryk od jakiegoś
czasu pozostawał pod wpływem prac Williama Tyndale’a – reformatora religijnego,
którego wierny wobec katolicyzmu Wolsey ścigał jako heretyka.
Stosunek Henryka do Reformacji
ulegał zmianom. Początkowo był krytyczny wobec Lutra i innych reformatorów.
Napisał nawet pracę krytykującą rozumowanie ojca Reformacji za co otrzymał od
papieża zaszczytny tytuł „Obrońcy wiary” (łac. Fidei defensor). Z czasem jego
pogląd w tej sprawie przeszedł ewolucję. Cranmer i blisko z nim współpracujący
Thomas Cromwell – wkrótce kolejna szara eminencja w otoczeniu monarchy –
podsuwając królowi rozwiązanie problemu małżeństwa niejako wmanipulowali go w
sympatię do powstających ruchów protestanckich. Przy czym Henryka nie zajmowały
sprawy teologiczne, czy te dotyczące liturgii. Koniec końców niewiele w tej
sprawie zmienił. Reformatorzy znaleźli dostęp do królewskiego ucha dzięki swym
poglądom na władzę papieża, doczesne majątki Kościoła i rolę monarchy.
Postulaty protestantów – likwidacja
zakonów, ograniczenie majątków kościelnych, odrzucenie władzy papieskiej –
bardzo wzmacniały rolę królów i zakres ich władzy. Henryk VIII w poparciu dla
nich widział szansę, by ugruntować tron i zyskać potęgę, jakiej nie miał żaden
angielski monarcha przed nim. W tej postawie Tudor nie był odosobniony.
Motywacje takie towarzyszyły wielu władcom, którzy wprowadzili swoje kraje na
ścieżkę rozwodu z Watykanem.
Tymczasem Henryk uzyskał unieważnienie
małżeństwa z Katarzyną, co ogłosił Thomas Cranmer i wstąpił w związek małżeński
z Anną Boleyn. Oba te wydarzenia miały miejsce w 1533 r.
Zerwanie
z Rzymem i Anna Boleyn
Unieważnienie małżeństwa wbrew woli
papieża przesądziło losy wzajemnych relacji. Na wieść o tych wydarzeniach Rzym
nakazał Henrykowi powrócić do swej prawowitej żony, a gdy ten odmówił nałożył
na niego ekskomunikę. Odpowiedzią była seria ustaw, przegłosowana przez
angielski Parlament w latach 1533-1534 w tym Akt Supremacji, który ogłaszał
Henryka VIII głową Kościoła. Rozwód z katolicyzmem stał się faktem. Należy przy
tym pamiętać, że w pierwszych latach miał on znaczenie głównie polityczne.
Dopiero po kilku latach pod wpływem wszechwładnego już wówczas Cromwella
rozpoczął się proces kasaty zakonów i sekularyzacji dóbr kościelnych, z których
zyski zasilały skarb angielski. W początkowym etapie chodziło głównie o władzę
polityczną. Ci, którzy nie chcieli złożyć przewidzianej Aktem Supremacji
przysięgi, uznającej Henryka za głowę Kościoła, uznawali byli za zdrajców. W
tej grupie znaleźli się między innymi Thomas More i biskup John Fisher –
znakomici humaniści i krytycy jaskrawych nadużyć Kościoła katolickiego, a
jednocześnie przeciwnicy rozłamów w jego wnętrzu. Obaj zostali skazani za zdradę
i ścięci w 1535 r.
Anna Boleyn osiągnęła wszystko,
czego pragnęła. Została żoną króla i królową. Początkowo małżonkowie żyli
zgodnie, a świeżo upieczona królowa doradzała władcy nawet w sprawach
politycznych. Nie było to wtedy aż tak rzadkie, jak się powszechnie uważa, ale
mimo wszystko świadczyło o wysokiej pozycji Anny na dworze. Niestety, jej
sytuacja zaczęła się pogarszać, gdy długo na świat nie przychodził upragniony
syn.
Niedługo po ślubie Anna Boleyn
urodziła córkę – Elżbietę. Henryk był rozczarowany, zwłaszcza, że wcześniej
pytano o zdanie astrologów, którzy jednoznacznie przewidywali przyjście na
świat syna. Nie pogorszyło to jeszcze sytuacji Anny, ponieważ Henryk zakładał,
że skoro jego żona jest w stanie urodzić zdrową córkę, to może przecież zajść w
ciążę po raz drugi. Z czasem jednak upragnione narodziny potomka nie
nadchodziły, a co za tym idzie pozycja Anny ulegała pogorszeniu. Henryk wkrótce
nawiązał kolejne romanse, a królowa irytowała go okazywaniem zazdrości. Po
kilkunastu miesiącach wydawało się, że kryzys małżeński został jednak
zażegnany. Pod koniec 1535 r. Anna znowu zaszła w ciążę, co gwarantowało jej
bezpieczeństwo, jako że teoretycznie mógł narodzić się następca tronu. Na
początku kolejnego roku zmarła Katarzyna Aragońska (według współczesnych
badaczy, prawdopodobnie na nowotwór) co odebrało ważny argument jej
przeciwnikom. Niestety, Henryk nawiązał romans z Jane Seymour. Gdy Anna nakryła
ich w niedwuznacznej sytuacji (Jane siedziała królowi na kolanach) pod wpływem
silnego stresu poroniła. Ponieważ ciąża była zaawansowana, można było określić
płeć martwego dziecka – był to chłopiec. Strata dziecka oznaczała koniec ich
związku. Anna była zrozpaczona, ale najgorsze miało dopiero nadejść.
Kiedy Anna doszła do siebie po poronieniu,
Henryk oskarżył ją o czary i podstęp. Według niego tą drogą miała doprowadzić
do małżeństwa z królem. Cała sytuacja była na pewno trudna emocjonalnie dla
monarchy, ale prawdziwym powodem braku zaufania do królowej była utrata nadziei
na męskiego potomka. Decyzję ułatwiał fakt, że zerwanie z Rzymem i okoliczności
tej decyzji wprowadziły Anglię w trudne położenie dyplomatyczne: żaden dwór nie
uznawał legalności nowego małżeństwa. Do tego Anna była nielubiana przez
poddanych, a lud czcił Katarzynę. Bliżej nieokreśloną rolę odegrał Thomas
Cromwell. Ten polityk do tego czasu został główną postacią na dworze, obejmując
w 1534 urząd Pierwszego Ministra. W kolejnych miesiącach jego wpływy tylko
rosły. W 1535 r. został mianowany wicekrólem do spraw religijnych oraz
Wikariuszem Generalnym. Jego zadanie polegało na przeprowadzeniu reform
kościelnych, za co ten sympatyk protestantyzmu zabrał się z olbrzymim zapałem.
Dokonał likwidacji wielu klasztorów, część świątyń i domów zakonnych
zniszczono. Często wraz z cennymi dziełami sztuki i księgozbiorami. Cromwell
nałożył podatki na duchowieństwo, wzmacniając skarb królewski. Na początku 1536
r. Cromwell przeprowadził przez Parlament swoje reformy dotyczące opodatkowania
Kościoła. Wywołało to konflikt z Boleyn, która chciała by uzyskane kwoty
zostały przeznaczone na edukację i cele dobroczynne, podczas gdy reforma
Cromwella wzmacniała wprost skarb monarszy. Zapoczątkowało to wzajemną wrogość,
narastającą na tle różnic poglądów na politykę zagraniczną.
Do dziś nie udało się jednoznacznie
rozstrzygnąć czy w nadchodzących tragicznych wydarzeniach Cromwell odegrał rolę
prowodyra, czy też jedynie wykonywał polecenia króla. Niemniej w kwietniu
oskarżono królową o cudzołóstwo, co w przypadku żony monarchy łączyło się także
ze zdradą stanu. Anna miała zdradzić Henryka z Henrykiem Smeatonem – nadwornym
muzykiem – i czterema innymi mężczyznami, wśród których znalazł się jej brat.
Smeaton został aresztowany jako pierwszy. Początkowo nie przyznawał się do
winy, ale pod wpływem tortur (był łamany kołem), przesłuchiwany być może przez
samego Cromwella, złożył zeznania obciążające Annę. Pozostałych oskarżonych nie
torturowano ze względu na ich szlacheckie pochodzenie. Żaden z nich nie
przyznał się do winy. Wszystkich skazano. Mężczyzn stracono 17 maja 1536 r.,
Annę dwa dni później. Jedynym aktem łaski wobec niej było ściągnięcie z Francji
specjalnie wyszkolonego kata, wykonującego egzekucję za pomocą miecza, co była
uważane za mniej okrutne niż ścinanie głowy toporem. W tym czasie Cranmer
ogłosił unieważnienie związku Henryka VIII i Boleyn. Elżbieta straciła tytuł
księżniczki i została uznana za bękarta. 30 maja król poślubił Jane Seymour, po
czym Parlament przegłosował specjalny akt gwarantujący prawa do sukcesji
dzieciom z tego małżeństwa.
Historia Anny Boleyn zakończyła się
tragicznie, ponieważ Henryk uparcie, nie licząc się z niczym, pragnął męskiego
potomka. Poważną rolę odegrało także zaufanie króla do kolejnych doradców – w
tym okresie Cromwella – którzy praktycznie sterowali nawą państwową. Niezależnie
od wszystkich okoliczności Anna była z całą pewnością niewinna, a jej proces
stanowił farsę. Nie miało to jednak żadnego znaczenia. Wkrótce miało się
zresztą okazać, że Anna Boleyn nie było ostatnią żoną, którą Henryk skazał na
śmierć.
Tymczasem kwitł związek Henryka z
trzecią żoną. Wkrótce Jane zaszła w ciążę i 12 października 1537 r. narodziła
upragnionego syna, któremu nadano imię Edward. Euforię po narodzinach potomka
zepsuły jednak wieści o stanie zdrowia królowej. Niecałe dwa tygodnie po
porodzie Jane Seymour zmarła. Najprawdopodobniej na skutek gorączki
poporodowej, co było często przyczyną śmierci w tamtych czasach na skutek
niskich standardów higieny.
Henryk wpadł rozpacz. Autentycznie
cenił swoją zmarłą żonę, zapewne głównie dlatego, że dała mu męskiego potomka.
Związek tych dwojga był krótkotrwały, co też przyczyniło się do sukcesu
małżeństwa. Seymour postarała się o poprawę relacji Henryka z jego córkami –
Marią i Elżbietą. Krótki okres ich małżeństwa przypadł także na burzliwe
wydarzenia polityczne. W 1536 r. wybuchło katolickie powstanie na północy
Anglii. Buntownicy sprzeciwiali się niszczeniu klasztorów i kościołów, a także
odejściu króla z łona Kościoła katolickiego. Rewolta objęła swym zasięgiem
znaczne połacie kraju, tak że wysłane przeciw niej wojska monarsze były zbyt
małe by zmierzyć się z nimi w otwartej konfrontacji. W tej sytuacji mianowani
przez Henryka dowódcy rozpoczęli negocjacje. Zagwarantowano powstańcom amnestię
(sam protest przeciwko decyzji króla był uważany za zdradę) oraz zwołanie
Parlamentu do Yorku w celu rozpatrzenia skarg buntowników. Henryk nie dotrzymał
danych obietnic i w następnym roku, korzystając z rozproszenia protestujących,
wyłapał i stracił przywódców. Rebelia wygasła.
Kolejne
żony i ostatnie lata
Edward był dzieckiem słabym i
chorowitym. Spodziewano się, że nie będzie żył długo. W tej sytuacji Henryk
zaczął oglądać się za kolejną żoną. Wciąż bowiem troszczył się o stabilność
państwa po swojej śmierci. Wszechwładny Cromwell, będący wtedy u szczytu swej
politycznej potęgi, zaproponował Annę Kliwijską – siostrę Wilhelma Bogatego. Ten
niemiecki książę, władca Geldrii, Kleve, Julichu, Bergu i Hrabstwa Mark, był w
owym czasie jednym z istotniejszych przywódców niemieckich protestantów. Ambitny
i zdolny władca uwikłał się w konflikt z cesarzem Karolem V o Geldrię. Ponieważ
niewielkie państwa rządzone przez Wilhelma nie posiadały zasobów
wystarczających do wygrania takiego konfliktu, musiał on szukać sojuszników.
Cromwell postanowił w tym czasie zintegrować Anglię z europejskim, a
szczególnie niemieckim, ruchem protestanckim, przeciwko Habsburgom. Małżeństwo
Henryka z Anną miało więc na celu silniejsze zaangażowanie kraju w polityczną
rozgrywkę na kontynencie europejskim.
Problem w tym, że niemiecka
księżniczka nie przypadła do gustu angielskiemu monarsze. Henryk krytykował jej
wygląd. Co ciekawe, sam był już wtedy ciężko chory. Prawdopodobnie cierpiał na
nieleczoną cukrzycę, a być może także na inne choroby. W rezultacie był otyły,
a na jego nodze znajdował się ropiejący, śmierdzący wrzód, z którym ówcześni
medycy nie byli sobie w stanie poradzić. Trudno go w takich okolicznościach
uznać za atrakcyjnego mężczyznę, ale zdanie Anny nie miało znaczenia.
Ostatecznie do ślubu doszło, ale Henryk domagał się jego unieważnienia. Pod
pretekstem jego nieskonsumowania (co najpewniej było prawdą) Anna Kliwijska
została poproszona o zgodę na anulowanie związku, której udzieliła obawiając
się, że podzieli los Anny Boleyn lub Katarzyny Aragońskiej. Henryk obdarował ją
posiadłościami, w tym skromnym dworem i traktował z szacunkiem, będąc
wdzięcznym za to, że nie stawiała oporu. Takiemu rozwiązaniu sprawy sprzyjał
też fakt, iż upadły racje polityczne uzasadniające sojusz w niemieckimi
protestantami.
Historia Anny z Kleve spowodowała za
to upadek Cromwella. Ten wszechwładny minister i mózg angielskiej reformacji
posiadał wielu wrogów zazdrosnych o względy króla. Jego największym
przeciwnikiem był Thomas Howard (syn pogromcy Szkotów pod Flodden Field), który
liczył, że po upadku ministra zajmie jego miejsce. Tymczasem król obwiniał
Cromwella o nieudane małżeństwo z Anną, co spowodowało kryzys zaufania w ich
relacjach. Przeciwnicy zaaranżowali więc związek króla z Katarzyną Howard,
spokrewnioną z wpływowym Thomasem, a pochodząca ze zubożałej gałęzi rodu i
posiadającą niejasną przeszłość. W rezultacie Cromwell został aresztowany,
oskarżony o zdradę i stracony 28 lipca 1540 r. Tego samego dnia król wziął ślub
z Katarzyną, która została tym samym jego piątą żoną. Wybór był to fatalny. Już
w następnym roku młoda królowa nawiązała romans z Thomasem Culpeperem –
dworzaninem Henryka. Co więcej dwóch jej wcześniejszych kochanków znalazło się
na osobistym dworze monarchini. Dając im stanowiska Katarzyna chciała zapewnić
sobie ich dyskrecję. Romans z Culpeperem ujrzał światło dzienne najpierw w
formie plotek, potem jednak przechwycono list miłosny królowej do dworzanina. W
rezultacie Katarzynę oskarżono o zdradę stanu i stracono podobnie jak jedną jej poprzedniczek, Annę. Jednak w
przeciwieństwie do Boleyn, Katarzyna bez cienia wątpliwości była winna. Oprócz
królowej stracono także Culpepera, dawnego kochanka Francisa Derehama oraz damę
dworu Jane Parker, która organizowała schadzki królowej z dworzaninem.
W 1543 r. Henryk raz jeszcze wziął
ślub - tym razem z Katarzyną Parr. Kolejna przedstawicielka angielskiej
szlachty u boku Tudora towarzyszyła królowi u schyłku życia. Schorowany król
zmarł w 1547 r. Katarzyna Parr była jedyną żoną, która go przeżyła. Ich relacje
były poprawne, choć różniły ich sprawy religijne – królowa sympatyzowała z
protestanckimi poglądami teologicznymi, podczas gdy król niechętnie odchodził
od założeń katolicyzmu, poza kwestią zwierzchności nad Kościołem.
Końcowa faza panowania Henryka VIII
obfitowała także w szereg ważnych wydarzeń politycznych. Król konsekwentnie
dążył do wzmocnienia monarchii, centralizacji władzy i unifikacji posiadanych
prowincji. W tym celu Henryk podjął dwie brzemienne w skutki, decyzje
polityczne. W 1536 r. zlikwidował odrębność polityczną i prawną Walii,
wcielając ją bezpośrednio do królestwa angielskiego. Pięć lat później ogłosił
się z kolei królem Irlandii. Choć na poziomie prawnym akty te miały odmienny
wymiar, politycznie ich sens był podobny. Oba te terytoria miały zostać silniej
zintegrowane z Anglią. Koronowanie się na króla Irlandii miało związek z
silniejszą niż w Walii odrębnością tego obszaru. W obydwu przypadkach
dalekosiężne skutki decyzji króla były podobne. Te kraje o specyficznej,
związanej ze spuścizną Celtów, kulturze zostały silniej podporządkowane Anglii,
co przyspieszyło proces upadku ich etnicznej i kulturowej odrębności.
Kontrowersje
i ocena
Ocena Henryka VIII jest niezwykle
trudna. Bez wątpienia wszystkie jego działania, także te najbardziej
kontrowersyjne, służyły wzmocnieniu Anglii. Kolejne małżeństwa były wyrazem
dążenia do spłodzenia męskiego potomka, co w tamtych czasach było istotną
okolicznością polityczną. Nawet dobór małżonek nie był bez znaczenia. Henryk
poszukiwał partnerek przede wszystkim wśród angielskiej szlachty, ale nie wśród
najważniejszych rodów arystokratycznych. To średnia szlachta miała być podporą
monarchii, gwarantującą silne rządy królewskie i hamującą potencjalne procesy
oligarchizacji. Podobnie reforma religijna, oprócz wątku związanego z
małżeństwem, prowadziła do umocnienia władzy króla, a przez to samej Anglii. Ściślejsza
integracja Walii i Irlandii jest negatywnie oceniana przez narodową
historiografię tych krajów, ale umacniała koronę. Polityka zagraniczna Henryka
sprowadzała się do dążenia, by królestwo stało się ważnym graczem na arenie
międzynarodowej.
Trzeba przyznać, że tylko w
dziedzinie polityki zagranicznej Henryk poniósł kompletną klęskę. Wewnętrznie
Anglia wyszła z jego panowania wzmocniona. Syn króla, Edward, był chorowity i
nie żył długo, ale państwo było lepiej zintegrowane, średnia szlachta bardziej
przywiązana do państwa, arystokracja, mająca czasem roszczenia do korony,
osłabiona, a Kościół podporządkowany monarsze.
Jednocześnie faktem jest, że Henryk
był kapryśnym, nielojalnym wobec swoich współpracowników despotą. Ambicje
międzynarodowe z kolei przekraczały potencjał ówczesnej Anglii, która była
wtedy krajem prowincjonalnym i przeciętnie zaludnionym. Wieki potęgi miały
dopiero nadejść.
Nie można jednak odebrać tej
niejednoznacznej postaci, jaką był Henryk VIII, zasług w postaci położenia
podwalin pod przyszłą mocarstwowość swojego kraju. Co ciekawe, choć męski
potomek nie mógł spełnić oczekiwań, to Henryk nie zostawiał kraju w złych
rękach. Choć król nie był w stanie tego przewidzieć, córka jego i Anny Boleyn,
po rządach swego brata i siostry, zapewniła Anglii długie, owocne i wspaniałe
panowanie. W pamięci potomnych zapisała się jako Elżbieta Wielka.
Autor: Michał Górawski
Bibliografia:
1.
Pollard A.F., Henryk VIII,
Warszawa, 1988
2.
Meyer G.J., Tudorowie, Kraków,
2015
3.
Zins H., Historia Anglii, Wrocław,
1979
4.
Grzybowski Z., Historia Irlandii,
Wrocław, 1977
5.
https://podroze.onet.pl/ciekawe/ostatnie-chwile-zon-henryka-viii-krola-anglii/0zlzdbx
6.
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Henryk-VIII;3911097.html
[dostęp: 17.12.2021]
7.
https://ciekawostkihistoryczne.pl/leksykon/henryk-viii-tudor-1491-1547/
[dostęp: 19.12.2021]
8.
https://www.polskieradio.pl/39/247/Artykul/1272493,Henryk-VIII-Tudor-%e2%80%93-kobiety-Kosciol-i-krew
[dostęp: 21.12.2021]
9.
https://historia.org.pl/2015/07/25/zdrowie-jest-najwazniejsze-czyli-co-dolegalo-henrykowi-viii/
[dostęp: 21.12.2021]
